Бүгү-делегейниң инсульт хүнүн чылдың-на октябрь 29-та демдеглеп эрттирип турар. Бо хүннүң сорулгазы – айтырыгның болгаш чөвүлелдиң дугайында чоннуң билиглерин бедидери, ооң нептерээриниң аргаларын, аарыгның баштайгы демдектериниң дугайында медээлерни болгаш үезинде дузаның хереглелин бедидери.
Инсульт дээрге бүгү делегейде чугула эмчи болгаш социал айтырыг-дыр. Инсульттуң түңнели аарыг кижиниң мөңге инвалид байдалче киирер. Инсульт – делегейде-даа, Россияда-даа өлүмнүң болгаш инвалидностьтуң кол чылдагааннарының бирээзи. Сөөлгү 20 чылдарда инсульт ортумак болгаш улгады берген кижилерниң эң-не аар аарыгларының бирээзи апарган.
Инсульт дээрге мээниң хан-дамыр айыылының түңнелинде тыптып келир байдал-дыр, ооң түңнелинде мээниң чамдык кезектеринге ханның агымы элээн эвээжеп азы хан келбейн баар. Чедишкен кислородту болгаш херектиг бүдүмелдерни албайн, каш минута иштинде мээниң клеткалары олугленип эгелээр.
Эң нептереңгейлери –– шупту таварылгаларда ишемиктиг инсульт (мээниң инфарктызы) 70–85% чедир, хан төгүүшкүннүг инсульт (геморрагический инсульт) – шупту таварылгаларда 20-25% чедир база субарахноидтиг хан төгүүшкүнү – 5% таварылгаларда.
Ишемиктиг инсульт үезинде хан-дамырларның ажылдаарының үрелиишкиннериниң түңнелинде (кыскалаашкын, тромбоз) мээниң чамдык кезээнге чемненилгениң үрелиишкиннери тыптып келир, ол чүүл ишемия болгаш нервилерниң некрозунга (өлүмүнге) чедирер.
Хан төгүүшкүннүг инсульт мээниң хан эргилдезиниң үрелиишкининиң түңнелинде тыптып келир (чарлыышкын, дамчыдылганың көвүдээни), ол чүүл мээниң тканьнарынче ханны үндүреринге чедирер.
Эмчи дузазын айыыл-халапка таварышкан кижиге эртежик көргүзер болза, кижилерниң амы-тынын камгалап, эгиттинмес өскерлиишкиннерниң сайзыралын болдурбас аргалар улуг болур, долу реабилитацияның аргалары улуг болур.
Ол үеден эгелеп, билир бис, коргунчуг демдектер дүрген эскертинер, кижини дүрген эмнелгеге чедирип, эмнээшкин хемчеглерин эгелээр, оон амыдырал боду, ооң үре-түңнели болгаш дараазында шынары хамааржыр.
Бир эвес инсульт деп бодаар болзуңарза, чүнү хайгаараар ужурлуг силер?
Бир дугаарында, бо дээрге дараазында демдектерниң бирээзи.
— мага-боттун чангыс талазы кошкаап азы шимчевейн баары.
— арынның асимметриязы;
— кижиге угланган сөстерниң хажыдыышкыны (чаңчылчаан эвес чугаа, тода эвес адаары) болгаш шын эвес билип алыры;
— бир азы ийи карактың көрүжү урелири;
— кылаштаарының турум эвес апаары;
— чем, суг ижип шыдавазы.
— дүрген эгелээр, дыка аар бажы аарыыры.
Бир эвес ындыг демдектер тыптып кээр болза, кижи дораан скорая кыйгырар ужурлуг;
Практика көргүзүп турары-биле алырга, чартыктаашкын эгелээнинден бээр чүгле баштайгы 4,5 шак дургузунда эглип келбес өскерлиишкиннерниң сайзыралын болдурбас аргалыг.
Инсультту илередирге дузалаар эптиг тест бар:
1) Кижиден хүлүмзүрүп каарын дилеңер. Хүлүмзүрүг асимметриктиг, аастың бир талазында булуңу дүжүп азы көдүрлүп келбес.
2) Кижиден адыңарны чугаалаңар деп диленер. Сөс — тодаргай эвес, оожум, азы болдунмас болур.
3) Кижини мурнунга холдарын өрү көдүрерин дилеңер. Бир талазынын шимчээри багай азы кошкак болур.
4) Дылды үндүр тыртып, ооң хевиринге болгаш турар черинге кичээнгейни салыр. Инсульттуң демдээ – дылдың ортумак шыйыгдан чайлаары.
Бир эвес түңнели чогумчалыг болза, бо анализтиң бир-ле пунктузу дораан дүрген дуза кыйгыртып, айыыл-халапка таварышкан кижини дүрген эмнелгеге чыттырар ужурлуг. Саадаары таарымча чок! Инсульт дээш 4,5 шактың «эмнээр үези» бар. Бир эвес эмнээшкин хемчеглери бо үеден эрттирбейн эгелээр болза, бедик айыыл-халап хемчеглерин эвээжедир азы инсульттуң салдарының сайзыралын болдурбас.
Сактып чоруңар — инсульттуң демдектери чиик-даа болза, эмчи дузазы херек.
Инсульттуң айыыл-халап факторлары:
1) 60 хардан өрү назын
2) бедик хан базыышкыны
3) чигир аарыы, холестерин бедик болурга
4) мага-боттуң ажылдаарының деңнели
5) артык аар кил
6) чүректиң ажылдаарының үрелиишкиннери (шын эвес ажылдаары)
7) таакпылаар болгаш арагалаары.
Профилактиктиг консультация хемчеглери:
— хан базыышкынының деңнелин хайгаарап, эмчи бижип бээр болза, хан базыышкынынга удур эмнерни доктаамал ижип турар;
— ханның чигиринин деңнелин хайгаараар, эмчи бижип бээр болза, чигир аарыынын эмнерин ижер;
— чүректиң согуун контрольдаар, эмчи бижип бээр болза, чүректиң согуун контрольдаар эмнерни ижер;
— Таакпылаарындан тиилелге;
— чемиңерде мал продукциязының үлүүн эвээжедири;
— ногаа аймаан болгаш чимис аймаан хөйү-биле чиир;
— Назы-харыңар болгаш кадыкшыл байдалыңар аайы-биле мага-боттуң күш-культуразынга киржириңерни утпаңар;
— стресске шыдамык чорукту бедидер (информастыг агымны тургузуп турар стрессти кызыгаарлаар, четчир удуур).
Хөй таварылгаларда инсульттуң сайзыралын профилактика хемчеглерин сагып, бот-тускайлаң факторлардан камгаланып тургаш чедип ап болур.
Бодуңарның болгаш чоок кижилериңерниң кадыкшылынга кичээнгейлиг болуңар. Үе-шаанда хыналда болгаш дуза чедирериниң харыысалгазы кижи бүрүзүнге хамааржыр.